Παρασκευή 13 Ιουνίου 2025.
Μια ηλιόλουστη μέρα στο Βρότσλαβ (Wroclaw) της Πολωνίας, η τελευταία του Θερινού Σχολείου Προφορικής Ιστορίας[1] για το οποίο βρέθηκα εκεί, διάλεξα αντί για μία ακόμη βόλτα στο κέντρο της πολύ όμορφης αυτής πόλης να επισκεφθώ ένα κοντινό δημοτικό κοιμητήριο.

Τα νεκροταφεία ήταν ανέκαθεν τόποι που προσέλκυαν το ενδιαφέρον μου και σχεδόν πάντα όταν επισκέπτομαι ένα μέρος για πρώτη φορά, δεν παραλείπω να κάνω μια βόλτα στο τοπικό νεκροταφείο. Να περιηγηθώ στα στενά της νεκρόπολης, να χαζέψω τα ταφικά μνημεία, να διαβάσω ονόματα, να αφουγκραστώ αν μπορέσω μέσα στην ησυχία του τις ιστορίες που κοιμούνται εκεί αδιατάρακτες…

Το δημοτικό κοιμητήριο του Grabiszyński[2] είναι το δεύτερο μεγαλύτερο νεκροταφείο της πόλης του Βρότσλαβ, με έκταση πάνω από 29 εκτάρια. Είναι ένα ιστορικό νεκροταφείο με σχεδόν 60.000 τάφους και ιδρύθηκε το 1881. Βρίσκεται σε ένα προάστιο περίπου είκοσι λεπτά με το τραμ από το κέντρο της πόλης και ο περιβάλλον χώρος θυμίζει πάρκο.

Χωρίς να έχω πρόσβαση σε κανέναν κατάλογο αρχίζω να περπατώ και να χαζεύω τους τάφους. Σκέφτομαι πόσο ενδιαφέρον θα είχε αν στεκόμουν τυχερός και έπεφτα πάνω σε κάποιον τάφο με ελληνικό όνομα, γνωρίζοντας ήδη πως μεταξύ του 1949 και του 1951, μετά το τέλος του εμφυλίου στην Ελλάδα, στο Βρότσλαβ και γενικότερα στην Πολωνία – κυρίως στην Κάτω Σιλεσία –  μετατοπίστηκαν περίπου 12.300 Έλληνες, μεταξύ των οποίων 3.200 παιδιά, ηλικίας συνήθως άνω των πέντε ετών.[3]

Μετά από περίπου μια ώρα ο περίπατος αρχίζει να αποδίδει τα πρώτα ευρήματα και η νεκρόπολη του Βρότσλαβ μου αποκαλύπτει τους Έλληνες «ενοίκους» της. Πρώτα ο Βασίλης Σταυρακάκης (Wassilis Stawrakakis).

Στη συνέχεια ο Σωκράτης Λιαντζής (Sokrates Liandzis) μαζί με τη (σύζυγό του;) Krystyna Hofman-Liandzis.

Λίγο παρακάτω ο Γιάννης Μπακογιάννης (Jannis Bakojannis) και λίγο παραδίπλα η Δωροθέα Μόκκα το γένος Γιαννακόπουλου, ο μόνος τάφος από αυτούς που συνάντησα με αμιγώς ελληνικό όνομα και στοιχεία.

Κοντά στην έξοδο του νεκροταφείου και λίγο πριν φύγω συναντώ στο κολυμπάριο, εκεί δηλαδή όπου φυλάσσονται οι τεφροδόχοι, το μνημείο του Κώστα Γούναρη (Kostas Gunaris).

Οι σκέψεις και οι ερωτήσεις πολλές. Συλλογίζομαι. Από τις ταφόπλακες διάβασα πως ο Βασίλης Σταυρακάκης πέθανε βρέφος. Ήταν  μόλις δεκαπέντε ημερών. Γεννήθηκε στις 2 Νοεμβρίου και πέθανε στις 17 του ίδιου μήνα το έτος 1973. Να ήταν άραγε παιδί προσφύγων; Γιατί άραγε πέθανε τόσο πρόωρα;

Ο Κώστας Γούναρης ήταν πιλότος της ελληνικής πολεμικής αεροπορίας. Στην πλάκα που υπάρχει εκεί όπου φυλάσσεται η τεφροδόχος του αναγράφεται στα πολωνικά πως ήταν επίσης καλλιτέχνης, ζωγράφος και δημοσιογράφος (Artysta Plastyk Dziennikarz).  Απεβίωσε το 2005. Γιατί άραγε να έφτασε στο Βρότσλαβ και γιατί να τάφηκε εκεί;

Τον τάφο του  Σωκράτη Λιαντζή κοσμεί μια μικρή ελληνική σημαία, χαρακτηριστικό μέρος του ταφικού μνημείου.

Ο τάφος του Γιάννη Μπακογιάννη είναι ακριβώς δίπλα από αυτόν της Δωροθέας Μόκκα. Τους χωρίζει ένα δέντρο. Άραγε να τάφηκαν τόσο κοντά κατά τύχη ή κάποιος άλλος λόγος έφερε τόσο κοντά τους μεταθανάτιους οίκους τους; Απεβίωσαν με διαφορά ενός έτους. Ζούσαν στην πόλη του Wroclaw; Άφησαν απογόνους; Φροντίζει κάποιος τους τάφους τους; Τους θυμάται ακόμη κανείς;

Ποιες ιστορίες μετανάστευσης, προσφυγιάς, ξεριζωμού, εκτοπισμού, ιστορίες ζωής, λύπης, χαράς, προσμονής, νόστου, και ποιος ξέρει τι άλλο ακόμη να κρύβουν αυτές οι ταφόπλακες; Ποιες μνήμες κοιμούνται αδιατάρακτες σ’ αυτό το κοιμητήριο;

Φεύγοντας από το κοιμητήριο Grabiszyński σκέφτομαι πως στις νεκροπόλεις του κόσμου η μνήμη της μετανάστευσης παραμένει ζωντανή. Χαραγμένη πάνω στις πλάκες των ταφικών μνημείων.  Ως ιστορικοί και ιδιαίτερα ως δημόσιοι ιστορικοί προσεγγίζουμε τα κοιμητήρια από πολλές πλευρές για να αξιοποιήσουμε τις μαρτυρίες τους, σίγουρα όμως ως ακροτελεύτιες πηγές και εφαλτήρια αρχειακής έρευνας πριν τις μνήμες και τις ανθρώπινες ιστορίες τις πάρει για πάντα μαζί της η λήθη του χρόνου.

Φαινομενικά αδιατάρακτοι μέσα στην υποβλητική ηρεμία του κοιμητηρίου, κάτω από την προστατευτική σκιά των αιωνόβιων δέντρων, οι τάφοι ίσως να είναι η τελευταία ευκαιρία να ανακαλύψουμε άγνωστες ιστορίες του παρελθόντος που περιμένουν υπομονετικά τη δική τους ευκαιρία για να βγουν ξανά στο φως. Ενδεχομένως για πρώτη και τελευταία τους φορά…

ΥΓ. Στην έξοδο ένα ακόμη ίχνος ελληνικής παρουσίας με αποχαιρετά. Ένα ανθοπωλείο με γαλανόλευκη τέντα και το όνομα Εξαπλάτανος. Δυστυχώς δεν το πρόλαβα ανοικτό. Ψάχνοντας το όνομα ανακαλύπτω πως ο Εξαπλάτανος είναι χωριό της Πέλλας στην κεντρική Μακεδονία[4].

---

[1] https://publichistorysummerschool.wordpress.com/

[2] https://zck.wroc.pl/cmentarze-komunalne/cmentarz-grabiszyn/

[3] https://www.ertnews.gr/roi-idiseon/i-deyteri-genia-ellinon-sto-vrotslav-giortazei-gia-tin-ellada/

[4] https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%95%CE%BE%CE%B1%CF%80%CE%BB%CE%AC%CF%84%CE%B1%CE%BD%CE%BF%CF%82_%CE%A0%CE%AD%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CF%82